Klokjesluider

duplexgang

je bent nu hier: home--- achtergronden---over techniek--- gangen en regelorganen---diverse gangen---duplexgang



Ontstaansgeschiedenis

De duplexgang werd in zijn eerste vorm uitgevonden door de Fransman Jean-Baptiste Dutertre in of rond 1724, en later verbeterd en toegepast door een andere Fransman, Pierre Le Roy, in 1759. De aanduiding “duplex” betekent “dubbel”; het gangrad bestond in de eerste versies uit 2 raderen, een grote en een kleine, die boven elkaar op dezelfde as waren geplaatst. Later vervaardigde men het rad uit één stuk, waarbij de impulstanden als nokken op de band van het rad zijn geplaatst. Beide versies waren experimenteel en de Fransen deden er niets mee, totdat ze het terug “leenden” van de Engelsen in de vroeg 19e eeuw. Zelfs toen pasten ze het zelden toe en dan meestal in de twee-wielversie.
De Engelsen daarentegen pasten de duplexgang veel toe, ze beschouwden het als de beste gang op de chronometergang na, en het was dan ook een Engelsman, Thomas Tyrer, die het uiteindelijk in 1782 in zijn definitieve vorm patenteerde.
Ondanks de goede gangresultaten heeft de duplexgang het toch niet lang volgehouden.


Principe van de werking

duplex

A. gangrad, B. rusttand, C. impulstand, D. palet, E. plateau. Palet en plateau bevinden zich op de balansas. De balans zelf is niet afgebeeld.

Het gangrad, al dan niet bestaande uit twee afzonderlijke raderen, heeft 2 soorten tanden:


Bespreking en vergelijking met andere gangen

  1. Net als de cilindergang en de virgulegang, waarvan de duplexgang een afgeleide is, betreft het een rustende gang. De doeltreffendheid is echter beter:
    a. de diameter van de roller is veel geringer dan de diameter van een cilinder, waardoor de frictie van rusttand op het (van robijn vervaardigde) plateau beduidend geringer is;
    b. de straal van het contact tussen impulstand en palet is groter, waardoor de impuls krachtiger is.
  2. de impuls wordt slechts 1 keer per slingering afgegeven, maar in feite vinden twéé impulsen plaats: een kleine tegen de zijkant van de uitsparing, en een grote tegen de palet.
  3. bij teruggaande aanvullingsboog wordt de rusttand een fractie teruggeduwd door de uitsparing in het plateau.
  4. Vanwege de bijzonder geringe tolerantie van de afstanden van de as van de balans en de as van het gangrad
    a. kunnen de tanden gemakkelijk doorschieten of vastklemmen
    b. is de gang bijzonder schokgevoelig
    c. vergen vervaardiging en onderhoud groot vakmanschap van de maker resp. reparateur.
  5. Overeenkomstig de chronometergang
    a. staan impulstand en palet bijna parallel, er is slechts geringe wrijving, dus volstaan kan worden met weinig olie ter plaatse
    b. is de duplexgang niet zelfstartend.
  6. Anderszins zijn de onderlinge verhoudingen van de componenten niet kritisch. Daniels heeft de uurwerken van 3 topmakers uit de 19e eeuw met elkaar vergeleken. Hij vond grote verschillen in de verhoudingen, maar géén noemenswaardige verschillen in gangnauwkeurigheid.

Bijkomende bijzonderheden

  1. Een variant van de duplexgang was de Chinese duplexgang, toegepast door Fleurier in haar horloges voor de Chinese markt.
    Uitgevonden in 1830 door C.E.Jacot, omvat het gangrad slechts 6 rusttanden en 6 impulstanden. De rusttanden echter zijn gevorkt, waardoor ze in totaal 12 spitsen vormen, met als effect slechts één impuls per twee slingeringen. Bij een tikgetal van 14000 geeft dit een beweging van de secondewijzer met een interval van een hele seconde: “sweep-seconds”.
    Dit systeem werd bijzonder gewaardeerd door de Chinezen, die een hekel hadden aan “kruipende” secondewijzers. Dat deze gang onnauwkeurig was namen de Chinezen op de koop toe.
  2. De ster-duplexgang van Jacot had een kleine secondewijzer op de as van het gangrad, die met viersprongen één omwenteling in 2 seconden maakt
  3. Bij de tangenten-duplexgang van Saunier maken de as van het gangrad en de balansas een loodrechte hoek. Werd vooral toegepast in reisklokjes.
  4. Opmerkelijk is dat de duplexgang, die eind 18e, begin 19e eeuw vooral werd toegepast in verfijnde horloges, eind 19e eeuw door de Amerikaanse Waterbury Watch Company werd gebruikt in een van haar goedkoopste produkten, de zogenaamde dollarwatch. Dit was de tangenten-duplexgang van Saunier.


Toepassing in de praktijk en toetsing aan de eisen

Alhoewel het principe simpel was en de gangresultaten goed, heeft de duplexgang het toch niet lang volgehouden. De bezwaren, zoals genoemd in de bespreking, waren té groot. Dit blijkt ook uit toetsing van de eigenschappen van de duplexgang aan de eisen zoals besproken in de inleiding: slechts 1 impuls per slingering, rustende gang, niet zelfstartend, en daarbij ook nog schokgevoelig en lastig te maken bovendien.

✉ dehaas@klokjesluider.nl
☎ 06 4381 7181

© Minimal Strain Design Max M.de Haas, Klokjesluider 2014-2023