Inleiding
De wijzerplaat, in samenhang met de wijzers, is in de ogen van velen het belangrijkste onderdeel van het horloge.
Horlogemakers en verzamelaars kunnen in vervoering raken over de technische verdiensten van het kaliber, dat schuilgaat áchter de wijzerplaat. De gemiddelde leek echter zal hiervan niets weten en zal zich bij waardering laten leiden door het “smoel” van het horloge, dwz. samenstel van wijzerplaat, wijzers en kast.
Over de esthetiek van het horloge zijn dikke boeken geschreven.
In kennisgebieden als kunstgeschiedenis en toegepaste kunst zijn ontwerpen van kasten, wijzerplaten en wijzers aparte studierichtingen en een afspiegeling van stijlen, zoals die ook gelden voor bijvoorbeeld architectuur, meubelen en kleren. Zij zijn niet los te zien van de heersende smaak in een bepaald tijdperk en in een bepaalde omgeving. Dit staat los van de technische ontwikkelingen, die hun eigen verschijningsvormen dicteren.
In vroeger tijden was men zich zeer bewust van de esthetische waarde van een horloge. In opdracht van welgestelden werden door meester-horlogemakers unikaten vervaardigd, waarbij kosten noch moeite gespaard werden om het horloge een fraai en kostbaar uiterlijk te geven. Meestal werden deze verfraaiingen uitbesteed aan specialisten: emaillewerkers, graveurs, edelsmeden, miniatuurschilders. Het bakken van een emaille wijzerplaat bijvoorbeeld was een werkje met onzekere uitkomst, en menigmaal waren alle inspanningen voor niets geweest.
Soms werden series horloges met specifieke opmaak vervaardigd voor bijzondere markten: voor de Chinese markt, of voor het Ottomaanse rijk.
Bij de voortgang van de technische ontwikkeling van het uurwerk verschoof het accent van sieraad naar instrument, en de tijd werd betrouwbaarder af te lezen. De minuutwijzer werd ingevoerd en de wijzerplaten werden groter en van minutenaanduiding voorzien.
De ontwikkeling van complicaties bracht een veelheid van markeringen: dag - en datum, maanstand, seconden, subwijzerplaten.
Bij de opkomst van het polshorloge speelt de kast ten opzichte van de wijzerplaat slechts nog een ondergeschikte rol. De tijdaflezing moet met één blik mogelijk zijn.
Soms volgt esthetische waardering op functionaliteit. De zgn. pilotenhorloges met hun zwarte wijzerplaten en grote lichtgevende wijzers hebben een eigen intrinsieke schoonheid, en zijn daarbij ook nog eens zeer goed afleesbaar.
Dit geldt ook voor de duikhorloges, met als veel geëmiteerde voortrekker de Rolex Oyster met duikring, en bepaalde chronografen.
Omgekeerd heeft een technische vernieuwing aan de wijzerplaat consequenties voor het uurwerk erachter: de toepassing van lichtgevend materiaal op wijzers en indexen maakte repetitiemechanieken overbodig.
In de eerste jaren van de twintigste eeuw werd als lichtgevend materiaal radium gebruikt; dit werd met dunne penseeltjes opgebracht.
Om de spits van de kwast puntig te houden, staken de werksters deze steeds in de mond. Aantasting van het kaakbot was het gevolg.
Al snel werd het zwaar radio-actieve radium (halfwaardetijd: 1600 jaar) vervangen door tritium, ook radio-actief, maar met een veel geringere penetratie: de straling kan niet door het horlogeglas heendringen. Tegenwoordig wordt (super)luminova gebruikt, dat niets met radioactiviteit te maken heeft.
Een grote vernieuwing qua design, voortgekomen uit functie, waren de wijzerplaten van kwartshorloges in de zeventiger jaren van de vorige eeuw: het LED horloge met rood opgloeiende cijfertjes, en de digitale chronograaf, met zijn tienden-van-seconden weergave in doorvloeiende LCD-cijfertjes.
De allernieuwste ontwikkeling is de opkomst van de smartwatch, waarbij de wijzerplaat softwarematig is gedefiniëerd en met één veegbeweging een totaal andere vorm kan aannemen.
Technische aspecten
Bij reparaties zijn twee problemen met wijzerplaten te onderscheiden.
1. Problemen met de bevestiging
De meeste wijzerplaten zijn voorzien van koperen pootjes, die passen in daartoe bestemde gaten in de platine, het “fundament” van het uurwerk. Zij worden vastgeklemd met schroefjes in de gaten, klemmende veertjes of tongetjes, moertjes of hulsjes.
In oude horloges worden schroeven met een halve schouder gebruikt, zgn. suikerbroodjes, die in een gleuf in het pootje grijpen. Door de schroef naar links te draaien wordt de wijzerplaat tegen de platine strak getrokken.
In zeer oude horloges wordt een voorsteekpen door een gat in het (in dit geval messing) pootje gestoken.
Reparatie aan de pootjes is specialistenwerk. Verbuiging is zeer riskant.
2. Beschadiging aan het “gezicht” van de wijzerplaat
Uit de veelheid van materialen die in de loop der eeuwen gebruikt zijn, springen er twee naar voren:
Restauratie van dergelijke wijzerplaten is specialistenwerk.
Als de oude stempels nog voorhanden zijn, kan de wijzerplaat opnieuw opgemaakt worden.
Het is overigens maar de vraag of de klant een volledige opfrisbeurt wel op prijs stelt: juist het patina verleent een oud horloge zijn persoonlijke charme!
✉ dehaas@klokjesluider.nl
☎ 06 4381 7181
© Minimal Strain Design Max M.de Haas, Klokjesluider 2014-2023