Ontstaansgeschiedenis
Aan de penankergang is onlosmakelijk de naam van Georg Friedrich Roskopf verbonden.
Roskopf was in eerste instantie een traditionele uurwerkfabrikant, maar hij was tevens een idealist, en hij stelde zich ten doel goedkope, maar
robuuste, kwalitatief goede horloges voor de gewone man te produceren.
In 1860 begon hij met het ontwerp van een horloge dat niet meer dan 20 Zwitserse Francs zou kosten
(toentertijd het weekinkomen van een ongeschoold arbeider).
Hij noemde dit horloge "la montre du proletaire". Een van de kenmerken van dit horloge was de toepassing van de penankergang, die overigens
niet door Roskopf, maar reeds in 1798 door de Franse horlogemaker Louis Perron was uitgevonden.
Voor zijn doel was de penankerang ideaal: het had de nauwkeurigheid en schokvastheid van de zwitserse ankergang, maar was veel goedkoper
te fabriceren.
Na aanvankelijke tegenwerking door zijn collega-uurwerkfabrikanten had Roskopf een enorm succes met zijn goedkope horloge, en er zijn
uiteindelijk ongeveer 20 miljoen stuks vervaardigd.
Principe van de werking
Het werkingsmechanisme van de penankergang is nagenoeg gelijk aan dat van een zwitserse ankergang.
Het belangrijkste verschil echter wordt bepaald door de raakvlakken tussen gangrad en anker.
Bij de zwitserse ankergang worden die gevormd door de paletten, dit zijn kleine steentjes, gevat in de uiteinden van het anker, en
waarvan vorm en positie
zeer nauwkeurig bepaald en ingesteld zijn.
Bij de penankergang zijn deze paletten vervangen door ronde stalen pennen, die verticaal op het vlak van het anker in de ankerarmen zijn
aangebracht.
Dit brengt met zich mee dat heffing alleen plaatsvindt op de tand.
De trekhoek, die bij de zwitserse ankergang bepaald wordt door de hoek, waaronder de palet in het anker is geplaatst, wordt
nu bepaald door de vorm van de zijkant van de tand.
De zijdelingse beweging van de gaffelsteel wordt niet beperkt door begrenzingsstiften, maar door de band van het ankerrad.
Bespreking en vergelijking met andere gangen
Alhoewel de penankergang als voordeel de eenvoudige fabricage heeft, is reparatie en afstelling voor de horlogemaker geen sinecure.
- De benodigde smering hecht zich slecht aan de ronde ankerpennen, waardoor snellere slijtage.
Het probleem wordt deels ondervangen door ophoping van olie in de hoek tussen tand en band van het gangrad. - Desalniettemin is het vaak nodig de kwetsbare ankerpennen te vervangen.
- De diameter van de pennen moet zeer klein zijn: hoe dikker de pen, des te geringer het effect van de trekhoek door de tand, en des te eerder geraakt de pen op het heffingsvlak van de tand.
- Omdat de pen rond is, belemmert een dikkere pen het afvallen van de tand.
- De ingrijping palet - gangradtand is bij de zwitserse ankergang per palet gemakkelijk te veranderen, door deze in de ankerarm te verschuiven.
Bij het penanker kan dit alleen door verplaatsing van het gehele anker ten opzichte van het gangrad - en dit heeft weer consequenties voor de ingrijping gaffel - plateausteen (bij deze goedkope uurwerken meestal een messing vinger).
In vergelijking met andere gangen heeft de penankergang dezelfde voordelen als de zwitserse ankergang.
Bijkomende bijzonderheden
Het Roskopfhorloge wordt hier ten tonele gevoerd vanwege de toepassing van de penankergang. Deze was namelijk goedkoop te fabriceren.
Ook op andere fronten werd in dit horloge krachtig bezuinigd: gebruik van goedkope materialen, achterwege laten van
stenen als lagering, weglaten van het centrumrad, waardoor tevens een grotere veerton en derhalve een krachtiger veer konden worden geplaatst.
Anderzijds werden technische oplossingen gebruikt die toentertijd nog niet gebruikelijk waren: kroonopwinding, onbreekbare veer
("patent Philippe", jawel, de latere compagnon van Patek), en een gemakkelijk uitneembare unit waarin het gehele regelorgaan vervat was.
Toepassing in de praktijk en toetsing aan de eisen
Getoetst aan de eisen volgens Daniels voldoet de penankergang bijna net zo goed als de zwitserse ankergang; alleen de smering is een (nog groter) probleem.
Het Roskopfhorloge kende in zijn tijd een enorm succes en het concept, en met name ook de toepassing van de goedkoop te vervaardigen penankergang,
is op talloze manieren geïmiteerd. Tot de massaverspreiding van het kwartsuurwerk was de penankergang het echappement van keuze in alle goedkope
uurwerken, vooral ook in wekkers.
Omdat in dergelijke uurwerken ook op andere fronten sterk werd bezuinigd, hebben penankerganghorloges een slechte naam wat betreft gangnauwkeurigheid
en duurzaamheid.
De waarde van dergelijke horloges is nog steeds niet groot. Reparatie loonde ook in vroegere tijden al nauwelijks de moeite, en zal in onze
tijd alleen te rechtvaardigen zijn door het
emotionele belang van de eigenaar.
✉ dehaas@klokjesluider.nl
☎ 06 4381 7181