Ontstaansgeschiedenis
De spillegang behoort tot de oudste constructies, die toegepast zijn om het aflopen van een aangedreven raderwerk af te remmen,
en komt sinds het einde van de 15e eeuw ook in draagbare uurwerken voor. De uitvinder is onbekend.
De spillegang is tot diep in de 19e eeuw in gebruik geweest.
Principe van de werking
De kern wordt gevormd door een spil, waaraan twee metalen vlaggetjes zijn bevestigd: de lepels, die in de zaagtanden van een gangrad grijpen.
De as van het gangrad staat haaks op de spil.
De lepels staan in een dusdanige hoek tot elkaar, dat de ene lepel net ingrijpt in de tandenkrans, als de andere lepel daarvan vrijkomt.
De lepels worden dus om beurten door de tanden weggedrukt.
Dit veroorzaakt een heen-en-weer-gaande draaiende beweging van de spil.
In de vroege constructies was aan de spil een horizontale balk bevestigd, de waag, met aan zijn uiteinden twee gewichten. Door de inertia van de gewichten wordt de heen-en-weer-gaande beweging van de spil afgeremd, en aldus wordt het ronddraaien van het gangrad en daarmee het aflopen van het raderwerk gereguleerd.
Bespreking en vergelijking met andere gangen
- De spillegang is te beschouwen als een terugwerkende gang, en krijgt zijn impuls alleen als een van de lepels vrijkomt uit de tandenkrans. Voor het overige staat het gangrad voortdurend in contact met de lepels van de spil, en dus met het regelorgaan. Van een onbelemmerde uitloopfase kan dus geen sprake zijn, en bij de terugloopfase duwt de lepel het gangrad zelfs iets terug, tegen de kracht van de aandrijving in, waardoor nodeloos energie verloren gaat.
- Vervanging van de waag (die overigens ook niet zo praktisch was in een draagbaar uurwerk) door een balans met spiraal gaf wel verbetering door de eigen frequentie van de spiraal, maar het voortdurend contact tussen gangrad en lepels maakt dat de amplitude zeer gevoelig is voor veranderingen in de aandrijfkracht.
- In vergelijking met andere gangen is de spillegang als mechanisme robuust en betrouwbaar, en relatief eenvoudig van constructie.
Toepassing in de praktijk en toetsing aan de eisen
De spillegang is meer dan 200 jaar de dominante constructie in zakhorloges geweest.
De precisie varieerde van 15 tot 30 minuten per dag, maar door de willekeurigheid van voor- of achterlopen beïnvloedde dat de nauwkeurigheid niet,
en de miswijzing was in de praktijk over het verloop van enkele dagen niet erger dan toen sociaal en economisch acceptabel was.
Getoetst aan de eisen zoals gesteld in de inleiding voldoet de spillegang natuurlijk niet: met name de terugwerkende gang is funest voor de precisie.
Een spilleganghorloge zal alleen nog economisch verantwoord gerepareerd kunnen worden door een gespecialiseerd restaurateur.
✉ dehaas@klokjesluider.nl
☎ 06 4381 7181