Ontstaansgeschiedenis
De virgulegang ofwel kommagang ontleent zijn naam aan een kommavormig uitsteeksel aan de balansas.
Voor zover valt na te gaan werd deze gang rond 1750 door de Fransman Jean André Lepaute ontwikkeld, maar kwam pas in zwang door het gebruik dat de bekende horlogemaker Jean Antoine Lépine er van maakte in zijn baanbrekende platte kalibers.
De virgulegang was bedoeld als een verbetering op de cilindergang, waarmee hij veel gemeen heeft.
Principe van de werking
Aan de balansas is een kommavormige impulspalet bevestigd, waarin aan de basis een uitsparing. Deze vorm is eigenlijk te beschouwen als een kleine cilinder met dikke wanden en één lange lip.
Het gangrad is voorzien van opstaande tanden, te vergelijken met de steeltjes van een cilinderrad, maar dan zonder de kolven en afgerond.
De tand staat in rust op de buitenkant van het half-cilindrische deel. Bij draaiing van de balans met de klok mee wordt deze tand gevangen in de uitsparing in de palet, totdat de balans zijn aanvullingsboog heeft afgelegd. Bij draaiing van de balans tegen de klok in glijdt de opstaande tand af langs de kommavormige palet, waardoor de balans zijn impuls krijgt. Vervolgens begint de cyclus opnieuw.
Bespreking en vergelijking met andere gangen
- De virgulegang is te beschouwen als een rustende gang, en krijgt zijn impuls slechts één keer per slingering, zoals ook gezien wordt bij de duplexgang.
- In theorie is de virgulegang beter dan de cilindergang: a. het lichaam van de virgule is kleiner dan de cilinder van de cilindergang, dus is de frictie van de rustende tand kleiner b. de uitgaande lip (de komma) is veel groter, dus de impuls veel efficiënter.
- In vergelijking met de cilindergang gaat een curieus voordeel van de cilindergang verloren: bij opgewonden veer is de kracht van de impuls groter, maar dit wordt teniet gedaan door toename van de frictie van de rusttand op de wand van de cilinder, met als gevolg een min of meer gelijkblijvende aanvullingsboog bij afnemende veerspanning. Bij het kleinere lichaam van de virgulegang is dit effect veel kleiner.
Bijkomende bijzonderheden
Een zeer zeldzame variant is de dubbele virgule, toegeschreven aan de in toneelkringen beroemde zwager van Lépine, Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais, die zodanig is samengesteld dat de impuls in twee richtingen plaatsvindt. Het gangrad is voorzien van dubbele pennen, naar boven en naar onderen gericht, die ingrijpen in een eveneens dubbel uitgevoerde komma. Zo konden 2 impulsen per slingering plaatsvinden. Een probleem was echter de smering: de olie bleef niet op de gewenste plaatsen.
Toepassing in de praktijk en toetsing aan de eisen
De virgulegang is gedurende de laatste 20 jaar van de 18e eeuw in Frankrijk tamelijk populair geweest, maar wegens de genoemde bezwaren elders nooit een groot succes geworden.
Getoetst aan de eisen zoals gesteld in de inleiding voldoet de virgulegang niet:
- rustende gang
- slechts één impuls per slingering
Daarbij ook nog eens
- moeilijker te maken en kwetsbaarder
- houdt olie minder goed vast
De kans dat de gemiddelde horlogemaker ooit een dergelijke gang ter reparatie wordt aangeboden zal buitengewoon klein zijn!
✉ dehaas@klokjesluider.nl
☎ 06 4381 7181